نقش گردشگری در اشتغال زایی شهر قم؛ در سایه گسترش نجومی انواع وسایط نقلیه و گسترش بی سابقه زیرساخت‌های حمل و نقل و اسکان از اوایل قرن بیستم تا کنون، میتوان گفت که یکی از وجوه تمایز اساسی دنیای امروزی در تقابل با دنیای پیشامدرن توسعه چشمگیر گردشگری است. امری که باعث شده است میلیون‌ها نفر در سراسر جهان بتوانند از مشاغل مستقيم يا مرتبط با این صنعت ارتزاق کنند.
صنعتي ها هم دنبال گردش چرخ گردشگریشان هستند
امروزه گردشگری به مثابه صنعتی بالنده به یکی از ارکان توسعه اقتصادی و شکوفایی فرهنگی و اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است. جالب اینکه کشور توسعه يافته صنعتی جهان با وجود تنوع محصولات صنعتی عمدتا خود معمولا در صدر این صنعت خدماتی هستند. و رقابت سختی میان آنها بر سر جذب هرچه بيشتر گردشگر در جریان است. اين فهم بنيادين در اين كشور تثبيت شده است كه گردش هر چه بهتر چرخ گردشگري علاوه بر نوعي نمايش قدرت سياسي و فرهنگي كشورشان، در تثبيت و گسترش درآمد بخش خدماتی اقتصاد نقشي بي بديل بازي ميكند.
موتور محرك گردشگری در اقتصاد تحريم زده ایران
ایران با برخورداری از تنوع اقلیمی کم نظیر و هزاران سایت تاریخی استعداد تبدیل شدن به یکی از قطبهای جذب گردشگر در دنیا را دارد. اما این بخش از اقتصاد به دليل تحریمهای ناجوانمردانه و تبلیغات سو جریان رسانه‌های غربی علیه كشورمان ازشكوفايي مورد انتظار دور مانده است. در عین حال، در سايه همسایگی با 15 کشور، بهرهمندی از ظرفیت گردشگری مذهبی، توسعه توریسم درماني و در نهایت، گسترش فرهنگ بوم گردی مبتنی بر تبلیغات ارزان قيمت شبکههای اجتماعی و تنوع نرم افزارهای اقامتگاه یاب، بخشی از صدمات این تحریمها بی اثر شده است. خوشبختانه موتور صنعت گردشگری ایران به رغم كمبودها همچنان مشغول كار است.
در همين ارتباط بر اساس گزارش شورای جهانی سفر و گردشگری، صنعت گردشگری ایران در سال ۲۰۲۳ رشدي ۲۱ درصدی به خود ديده است. و تنها گردشگران خارجی ۷۰ هزار میلیارد تومان به رگ‌هاي اقتصاد ايران تزريق كرده اند. بنا بر پیش بینی مذكور اين رود در سال 2024 نیز رو به رشد خواهد بود احتمالي رشدي بيش از 12 درصدرا تجربه خواهد كرد.
گردشگری را بايد در آينه اشتغالزایی ديد
با وجود ضربه سخت كرونا اما گردشگري در ايران بعد از 2021 جهش 40 درصدي را ثبت كرد. بدین‌ترتیب بار ديگر ظرفيتهاي خود در توسعه اقتصادي كشور به رخ کشید. اگرچه با وجود تدوام روند صعودي رشد، اين صنعت در پايان سال 2023 تنها سهم 4.7 درصدي از کل اقتصاد ایران را كسب كرده است. اما در حوزه اشتغالزایی در همين سال رشد 10.3 درصدی نسبت به سال قبل از آن نشان را ميدهد. در واقع، صنعت گردشگری با سهم ايجاد شغل براي 1.6 میلیون نفر در کل اشتغال کشور، طی سال مذكور بار 6.6 درصد تعداد افراد شاغل در كل كشور را به دوش كشيده است.
اين رشد با وجود تداوم كارشكني‌هاي غرب، بيانگر اين حقيقت است كه ايران از نفشه گردشگري جهان قابل حذف نيست. امكانات متعدد تفريحي، درماني و زيارتي، كشورمان را به عنوان يك قطب جذاب منطقه ای براي گردشگران كشورهاي همسايه مطرح ساخته است. در همين راستا آمارها نشان ميدهد كه سال 2023 عراقيها با 37 درصد و ترک‌ها با 11 درصد به ترتيب مقامهاي اول و دوم از کل گردشگران خارجی ورودی به ایران به خود اختصاص داده اند. نكته قابل ملاحظه در اين ميان دوبرابر شدن ورود گردشگران ترک به ایران در سال 2023نسبت به سال قبل بوده است.
گردشگري مذهبي، محرك اشتغالزايي با سوخت هتلداري
گردشگري مانند هر صنعتي مي‌تواند به طور مستقيم و غير مستقيم موتور محرك اشتغالزايي شود. رونق بازار گردشگري به طور مستقيم باعث جذب هزاران نفر در آژانسهای مسافرتي گرفته تا هتل‌ها و مهمانپذيرها و اقامتگاهاي بومگردي مي‌شود. در اين ميان هتل‌ها و مراكز اقامتي نقشي محوري در خدمترساني به مسافران و طبعا ايجاد اشتغالزايي دارند. البته در يك نگاه كلي وضعيت حاكم بر كشور در اين حوزه با شرایط مطلوب فاصله زیادی دارد. از هزار و سی و هشت هتل در ایران تنها سه درصد جزء تعداد هتل های پنج ستاره و چهار ستاره هستند. با در نظر گرفتن شاخص تعداد اتاق هتل بر حسب هر صد نفر، ایران در بین ۱۴۱ کشور در مقام ۱۱۳ قرار دارد.
خراسان رضوی با ۱۶۸ هتل، مازندران با ۹۷ هتل و تهران با ۹۶ هتل در صدر استانهايي برخوردار از اين حيث دستهبندي ميشوند اما وضعيت استان قم در اين زمينه چگونه است؟
هتل‌ها و مراکز اقامتی قم:
با توجه به آمار رو به تزاید گردشگری زیارتی-سیاحتی به مقصد قم فعالیتها هتلسازی در قم همچنان در حال پیگیری است. در سال 1401معاون هماهنگی امور زائران استانداری قم از نیاز شهر قم به ۱۰۰ هزار تخت اقامتی گفته بود. البته زودبازده‌ترین راه برای حل این چالش در فضای کمبود هتل‌ها را، تشویق مردم به ایجاد خانه مسافرها دانسته بود.
در 21 اردیبهشت ماه امسال(1403) همزمان با سفر رئیس‌جمهوری به قم مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اين استان در حاشيه يك هتل سه ستاره طلاییه (با ۱۵۰ تخت و اشتغالزایی ۴۵ نفر) و يك هتل یک ستاره ( با ۶۵ تخت و اشتغالزایی ۱۸ نفر) از تداوم ساخت ۲ هتل پنج ستاره ( 1200 تخت و اشتغالزایی 423 نفر) خبرداد.
به این ترتیب در حال حاضر گردشگري قم در حال حاضر با ۴۳ هتل و ۲۴ هتل آپارتمان و ظرفیت بیش از ۷هزار تخت در حال خدمت رساني به به مسافران ورودي به اين شهر است. البته وقتی ۵۵ واحد مهمان‌پذیر، ۱۷۰ خانه مسافر و ۹۷ واحد مجتمع بین‌راهی را به اینها اضافه کنیم، این ظرفیت به ۱۲ هزار تخت میرسد. تا کنون در استان قم 6229 پروانه برای انواع تاسیسات گردشکری صادر شده و پروانه 435 تاسیسات دیگر هم در دست بررسی است.
چالش‌ها و فرصت‌های توسعه گردشگری در قم
شهر قم با داشتن حرم مطهر حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، به عنوان یکی از قطبهای مهم گردشگری مذهبی کشور محسوب میشود. اما توسعه گردشگری در این شهر با چالش‌ها و فرصت‌های متعددی روبرو است.
چالش‌ها:
- کمبود زیرساخت‌های گردشگری: یکی از مهم‌ترین چالش‌های توسعه گردشگری در قم، کمبود زیرساخت‌های مناسب مانند هتل‌ها و مراکز اقامتی با استانداردهای بین‌المللی، مراکز تفریحی و گردشگری متنوع، و همچنین کمبود پارکینگ‌های عمومی است.
- فصلی بودن گردشگری: گردشگری در قم بیشتر به صورت فصلی و متمرکز بر ایام خاص مذهبی است. این امر باعث ناپایداری درآمد و اشتغال در این بخش میشود.
- کمبود نیروی انسانی متخصص: نبود نیروی انسانی متخصص در حوزه گردشگری و مدیریت هتلداری، یکی دیگر از چالش‌های پیش روی توسعه این صنعت در قم است.
- رقابت با سایر مقاصد گردشگری: با توجه به وجود رقابت شدید بین شهرهای مختلف کشور برای جذب گردشگر، قم باید تلاش کند تا با ارائه خدمات بهتر و جاذبه‌های متنوع‌تر، بتواند جایگاه خود را در صنعت گردشگری کشور تقویت کند.
فرصت‌ها:
- ظرفیت بالای گردشگری مذهبی: وجود حرم مطهر حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، پتانسیل بسیار بالایی برای توسعه گردشگری مذهبی در قم فراهم کرده است.
- توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی: با توجه به وجود آثار تاریخی و فرهنگی متعدد در قم، میتوان از این پتانسیل برای توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی استفاده کرد.
- توسعه گردشگری سلامت: با توجه به وجود مراکز درمانی و بهداشتی متعدد در قم، میتوان از این ظرفیت برای توسعه گردشگری سلامت استفاده کرد.
- توسعه گردشگری روستایی: با توجه به وجود روستاهای زیبا و بکر در اطراف قم، میتوان از این پتانسیل برای توسعه گردشگری روستایی و ایجاد اشتغال در مناطق روستایی استفاده کرد.
با توجه به چالش‌ها و فرصت‌های موجود، توسعه گردشگری در قم نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری مناسب و همکاری بخش‌های دولتی و خصوصی است. با رفع چالش‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌ها، میتوان قم را به یکی از قطبهای مهم گردشگری در کشور تبدیل کرد.
نبود آمار شاغلین هتل‌ها و مراکز اقامتی قم
به رغم اینکه انتظار میرود چنین آماری در سایت « جامعه هتل داران قم»( http://hoteldariqom.com/) یافت شود اما این سایت قابل دسترسی نیست. بنابراین باید برای تخمین شاغلین فعلی میتوان به مصاحبه مديران كل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان قم در سالهای گذشته مراجعه کرد. به عنوان مثال درسال 1392 عیسی رضایی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی وقت قم با بیان اینکه شاغلان حوزه گردشگری اين استان 7450 نفر( به صورت مستقیم و غیر مستقیم) هستند، پیش‌بینی كرده بود که این تعداد تا آخر سال 94 به 12 هزار نفر میرسد.
همچنین مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قم دولت یازدهم و دوازدهم هم در مصاحبه در مرداد سال 1399از این اعلام کرد که از سال ۱۳۹۲ تا آن زمان با اجرای ۱۶۳ طرح با اعتبار هفت هزار و ۷۹۸ میلیارد ریال، سه هزار و ۱۲۶ شغل به‌صورت مستقیم در صنعت گردشگری قم ایجاد شده است. او چند ماه قبل‌تر (خرداد همان سال ) در مصاحبه ای دیگراعلام کرده بود که در پی بحران کرونا بیش از 5 هزار نفر شغل خود را در صنعت گردشگری قم از دست داده‌اند.
گردشگري قم فقط حرم و مسجد و سوهان نيست
حرم مطهر حضرت معصومه ( علیهما سلام ) و مسجد مقدس جمکران به اضافه مقبره ۴۴۴ امامزاده نقش بینادین در جذب گردشگران خارجی و داخلی به مقصد قم بازی میکند. اما مشخصا خود شهر قم بیش از ۳۶۰ اثر تاریخی ثبت شده دارد. از معروفترین آنها تیمچه بازار و کاروانسرای دیرگچین این شهر است. کاوش‌های صورت گرفته در تپه قلی درویش واقع در حاشیه جنوبی شهر قم از وجود آثاری از حدود هفت هزار سال پیش تا اواسط دوره تمدن اسلامي پرده برداشته است. آماري كه از پتانسيل بیشتری براي توسعه گردشگري فرهنگي در اين شهر حكايت ميكند.
از سوي ديگر، به محض اینکه از سوغاتی سفر زیارتی به قم صحبت میشود، اولین چیزی که به ذهن بسیاری متبادر میشود، سوهان است. سوهانپزهای قمی با ابتکاراتی در ارائه این شیرینی به خرج داده‌اند، آن را به گل سرسبد سوغاتی ها قم تبدیل کردهاند. انواع حلوی کنجدی، ارده، شاهدانه، نان کسمه و انجیر نخی و آردی گرفته تا گزهایی که به لحاظ کیفیت با رقبای اصفهانی برابری می‌کنند. همچنین ظروف سفال با طراحی سنتی، انگشتر عقیق و حتي فرش ابریشم طیف متنوعی برای گزینش سوغاتی را برای گردشگران فراهم می‌آورد. طبيعي است كه بازاريابي اصولي و فروش بيشتر براي سوغاتيهاي قم به اشتغالزايي غير مستقيم در اين شهرمنجر خواهد شد.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
نقش گردشگری در اشتغال زایی شهر قم؛ در کنار هفت هزار سال تمدن و تنوع اقلیمی کم نظیر کشورمان، هویت اسلامی ايرانيان در ظهور و شکوفایی مشهد الرضا(ع) و قم نمود یافته و موهبتي براي گردشگری ایران شده است. البته برای توسعه اشتغالزایی از طریق این موهبت خدادادي نباید آن را محدود به سطح زیارتی دانست. بلکه با تعریف اهداف سیاحتی، درمانی و بومگردی باید به آن عمق و تنوع بیشتری بخشید تا به امر اشتغالزایی مستقیم و غیر مستقیم در کشورمان و مشخصا در صنعت گردشگري قم کمک موثرتري کرده شود.
روند رو به رشد گردشگران ورودی کشورهای همسایه به ایران سرمايه گذاري بيشتر در ساخت و تجهيز هتلهاي قم و ايجاد تاسیاست زیر بنایی مرتبط را توجیه پذیر می‌نماید. در يك نگاه كلان تر ساخت مجموعهها یا شهرک‌های اقماری چندكاره در کنار بافت تاریخی شهر و همینطور تجهیز روستاها و شهرهایی استان به انواع اقاتگهای بومگردی می‌تواند در انگیزش هر چه بیشتر گردشگران خارجی و داخلی به انتخاب قم برای یک سفر خاطره انگیر معنوی ومادی در همه فصول و همینطور، به افزایش تمایل آنها به ماندن بیشتر در این شهر نقش مهمي ایفا كند و در نهايت به اشتغالی زايي از اين طريق تنوع و ثبات تر بيشتري ببخشد.
[…] زیرساخت‌های گردشگری در دو شهر قم و مشهد؛ گردشگری زیارتی در ایران در فضای محدودیتهای ناشی از تحریمهای غرب علیه […]